وأمّا حَقُّ بَصَرِكَ فَغَضُّهُ عَمّا لايَحِلُّ لَكَ وتَركُ ابتِذالِهِ إلاّ لِمَوضعِ عِبَرَةٍ تَستَقبِلُ بِها بَصَرا أو تَستَفيدَ بِها عِلماً ، فَإنَّ البَصَرَ بابُ الاِعتِبارِ؛
حقّ چشمت اين است كه آن را از آنچه بر تو حلال نيست ، فروبندىو مبتذلش نسازى [و به كارش نبرى] ، مگر براى جاى عبرت آموزىكه ديدهات را با آن بينا كنى يا به وسيله آن از دانشى بهرهمند شوى ؛ زيرا چشم ، دروازه عبرتآموزى است.
------------------------------------------------------
وأمّا حَقُّ بَطنِكَ فَأن لاتَجعَلَهُ وِعاءً لِقَليلٍ مِنَ الحَرامِ ولالِكَثيرٍ وأن تَقتَصِدَ لَهُ فِي الحَلالِ ولاتُخرِجَهُ مِن حَدِّ التَّقوِيَةِ إلى حَدِّ التَّهوينِ وذِهابِ المُرُوَّةِ؛
حقّ شكمت اين است كه آن را ظرف حرام ، كم باشد يا بسيار ، نسازى واز حلال هم به اندازه بدو دهى ، و از حدّ نيرو بخشى به مرز شكمخوارگى و فقدان مرادنگىاش نكشانى.
------------------------------------------------------
فَأمّا حَقُّ الصَّلاةِ فَأن تَعلَمَ أنَّها وِفادَةٌ إلَى اللّهِ وأنَّكَ قائِمٌ بَينَ يَدَىِ اللّهِ؛
حقّ نماز اين است كه بدانى نماز ، روى آوردن به درگاه خداست و تو در نماز در برابر خداوند ايستادهاى .
------------------------------------------------------
وأمّا حَقُّ سائِسِكَ بِالعِلمِ فَالتَّعظيمُ لَهُ والتَّوقيرُ لِمَجلِسِهِ وحُسنُ الاِستِماعِإلَيهِ؛
حقّ آنكه به علمآموزى ادارهات مىكند (يعنى حق استادت) ، بزرگداشت اوست ، و حفظ احترام مجلس او و نيك گوش دادن به گفتارش .
------------------------------------------------------
فَحَقُّ اُمِّكَ أن تَعلَمَ أنَّها حَمَلَتكَ حَيثُ لايَحمِلُ أحَدٌ أحَدا وأطعَمَتكَ مِنثَمَرَةِ قَلبِها ما لايُطعِمُ أحَدٌ أحَدا ؛
حقّ مادرت اين است كه بدانى او تو را در جايى حمل كرده كه كسى ديگرى را حمل نمىكند ، و از ميوه دل خود ، تو را چيزى خورانده كه هيچكس ، ديگرى را نمىخورانَد.
------------------------------------------------------
أمّا حقُّ وَلَدِك فَتَعلَمَ . . . أنَّكَ مَسئولٌ عَمّا وَلَّيتَهُ مِن حُسنِ الأدَبِ والدَّلالَهِعَلى رَبِّهِ والمَعونَةِ لَهُ عَلى طاعَتِهِ فيكَ وفي نَفسِهِ؛
حقّ فرزندت [اين است كه] بدانى . . . تو نسبت به كسى كه سرپرستى او را بر عهده دارى در پرورش خوب و راهنمايى وى به سوى پروردگار و كمك به او در فرمانبردارى از پروردگارش ، هم درباره خودت و هم درباره او ، مسئول هستى .
------------------------------------------------------
أمّا حَقُّ ذِي المَعروفِ عَلَيكَ فَأن تَشكُرَهُ وتَذكُرَ مَعروفَهُ وتَنشُرَ لَهُ المَقالَهَالحَسَنَةَ وتُخلِصَ لَهُ الدُّعاءَ فيما بَينَكَ وبَينَ اللّهِ سُبحانَهُ؛
حقّ كسى كه به تو احسان كرده ، اين است كه او را سپاس دارىواحسانش را ياد كنى و گفتارى نيكو درباره او بپراكنى و ميان خود و خداى سبحان ، خالصانه دعايش كنى.
------------------------------------------------------
وأمّا حَقُّ المالِ فَأن لاتَأخُذَهُ إلاّ مِن حِلِّهِ ولاتُنفِقَهُ إلاّ في حِلِّهِ؛
حقّ دارايى اين است كه آن را جز از راه حلال به دست نياورى وجز در راه حلال صرف نكنى .
------------------------------------------------------
إنَّ قَسوَةَ البِطنَةِ وكِظَّةَ المِلأَةِ وسُكرَ الشَبَعِ وغِرَّةَ المُلكِ مِمّا يُثَبِّطُ ويُبطِىءُعَنِ العَمَلِ ويُنسِي الذِّكرَ؛
شكمبارگى و پرخورى و سرمستى و فريفتگى به مُلك (مالدارى باشد يا حكومت) ، از چيزهايى است كه [آدمى را] از كردار باز مىدارد و كندْ رفتار مىكند و ياد خدا را از يادش مىبرد .
------------------------------------------------------
مَن كَرُمَت عَلَيهِ نَفسُهُ هانَت عَلَيهِ الدُّنيا؛
هركه خود را ارجمند شمارد ، دنيا را پست انگارد.
------------------------------------------------------
مَن قَنَعَ بِما قَسَمَ اللّهُ لَهُ فَهُوَ مِن أغنَى النّاسِ؛
هر كه به قسمتى كه خدايش داده قانع باشد ، همو ، بىنيازترينِ مردماست.
------------------------------------------------------
اِتَّقُوا الكِذبَ الصَّغيرَ مِنهُ وَالكَبيرَ في كُلِّ جِدٍّ وهَزلٍ؛
از دروغ بپرهيزيد ، چه خُرد و چه بزرگ ، چه به جدّ و چه به هزل.
------------------------------------------------------
كَفى بِنَصرِ اللّهِ لَكَ أن تَرى عَدُوَّكَ يَعمَلُ بِمَعاصِي اللّهِ فيكَ؛
همين ياورى الهى تو را بس كه مىبينى دشمنت در حقِّ تو راه نافرمانىِ خدارا مىپيمايد.
------------------------------------------------------
اَلخَيرُ كُلُّهُ صِيانَةُ الإنسانِ نَفسَهُ؛
تمام خير آن است كه انسان ، خويشتندار باشد.
------------------------------------------------------
إيّاكَ ومُصاحَبَةَ الكَذّابِ فَإنَّهُ بِمَنزِلَةِ السَّرابِ يُقَرِّبُ لَكَ البَعيدَ ويُبَعِّدُ لَكَالقَريبَ؛
مبادا با دروغگو همنشين شوى كه وى ، همچون سراب است : به تو دور
را به تو نزديك و نزديك را به تو دور مىنماياند.
------------------------------------------------------
إيّاكَ ومُصاحَبَةَ الأحمَقِ فَإنَّهُ يُريدُ أن يَنفَعَكَ فَيَضُرُّكَ؛
مبادا با بىخرد همنشين شوى كه چون خواهد به تو سودى رسانَد ، زيان مىرسانَد.
------------------------------------------------------
اَلمُؤمِنُ مِن دُعائِهِ عَلى ثَلاثٍ : إمّا أن يُدَّخَرَ لَهُ وإمّا أن يُعَجَّلَ لَهُ و إمّا أن يُدفَعَ عَنهُ بَلاءٌ يُريدُ أن يُصيبَهُ؛
مؤمن از دعاى خود به يكى از اين سه نتيجه دست يابد : يا برايش ذخيره مىگردد ، يا در دنيا برآورده مىشود ، و يا بلايى را كه مىخواهد به او برسد ، از او باز داشته مىشود .
------------------------------------------------------
ثَلاثٌ مُنجِياتٌ لِلمُؤمِنِ : كَفُّ لِسانِهِ عَنِ النّاسِ وَاغتِيابِهِم ، وإشغالُهُ نَفسَهُ بِما يَنفَعُهُلاِخِرَتِهِ ودُنياهُ ، و طُولُ البُكاءِ عَلى خَطيئَتِهِ؛
سه چيز مؤمن نجاتبخش است : بازداشتنِ زبانش از مردم و ازغيبت كردن آنانْ ، و وا داشتن خود به آنچه در آخرت و دنيايش سود دهد ، و بسيار گريستن بر گناهان خويش.
------------------------------------------------------
نَظَرُ المُؤمِنِ في وَجهِ أخيهِ المُؤمِنِ لِلمَوَدَّةِ والمَحَبَّةِ لَهُ عِبادَةٌ؛
نگاه كردن مؤمن به چهره برادر ايمانى خود از راه دوستى و محبّت به او ، عبادت است.
------------------------------------------------------
ما مِن شَىءٍ أحَبَّ إلَى اللّهِ بَعدَ مَعرِفَتِهِ مِن عِفَّةِ بَطنٍ وفَرجٍ؛
چيزى نزد خدا ، پس از شناخت او ، محبوبتر از بازداشتن شكم وعورت [از حرام] نيست.