اهداف مجموعه
سنّت معصومان عليهمالسلام ميراث شريف ايمان و فضيلت براى انسانهاى حقيقتطلب است و جامِ جانِ مشتاقان را از شراب جانفزاى معنويّت و حكمت ، سرشار مىكند. حقجويان و خداطلبان، هماره در روشناى قدسى سخن معصومان عليهمالسلام به پاكىها و نيكىهاى جاويدان، راه بردهاند. بر خوان گسترده «قال المعصوم»، هم فرزانگانْ طعام دانايى خوردهاند و هم كوتاهدستان، ريزهخوارى كردهاند. و چنين است كه مىبينيم سنّت، پس از كلام روحانى وحى، به عنوان دومين مأخذ دينى مسلمانان ، سهمى سترگ در توصيف حقيقت دين و بالندگى و شكوه علوم اسلامى داشته است.
با وجود نياز فزاينده انسان معاصر به معنويت و اخلاق ، و نيز به رغم آنكه همگان پذيرفتهايم كه احاديث ، از جمله متون اساسى دين است، امّا آنچنان كه سزاوار است، به آن اقبال نشده و در عرضه روشنگرانه و فراگير آن به نسل نو تلاشى درخور به ظهور نرسيده است.
از ديگر سو، پُربرگ بودن آثار روايى و ظهور پارهاى از مطالب ضعيف و غير عصرى در آنها و نيز در دسترس نبودن ترجمه فارسى و يا ترجمهاى
امروزين از برخى از اين متون، گروهى را كه طالب كتابهاى گزيده و سَختهاند، از مطالعه آنها بازداشته است.
بىشك، رفع نقايص پيشگفته ، بعلاوه بهرهگيرى از قالبهاى نوين، مىتواند بيش از پيش به گسترش فرهنگ حديث در ميان عموم ، يارى رساند. قالب «گزيده متون» كه در موضوعات ديگر (مانند ادبيات)، تجربهاى نيكو را فراهم آورده، قالبى مناسب براى انتشار مجموعههاى حديثى است ؛ اگرچه تاكنون از اين قالب در عرضه متون دينى كمتر براى عموم ، سودجسته شده است.
اين قالب، همچنين درآمدى است براى آشنايى كاملتر با معارف اهل بيت عليهمالسلام و مىتواند پس از برانگيختن اشتياق اوّليه مخاطبان براى پيگيرى و فهم اين معارف، در مرحله پسين، آنان را به استفادههايى فراگيرتر رهنمون شود. اين مجموعه نيز به همين نيّت و در چنين قالبى تدوين شده است. اميد است در كنار تلاشهاى ديگر براى تصحيح و احياى متون حديثى، اين مجموعه بتواند با شناساندن متون حديثى و پديدآورندگان آنها، مدخلى براى ورود به اصل اين آثار باشد.
ويژگىهاى مجموعهمهمترين ويژگىهاى اين مجموعه را مىتوان چنين برشمرد :
1 . شامل گزيده مهمترين متون حديثى است.
2 . در گزيدهسازى، ترتيب تاريخى آثار مورد نظر نبوده است و بهتدريج، مهمترين مجموعههاى حديثى ، از كهنترين آنها تا عصر حاضر ، برگزين خواهند شد.
3 . حجم هر كتاب و ترجمه آن، بين يكصد تا دويست صفحه است .
4 . همه گزيدهها در قطع و طرحى يكسان عرضه مىشوند .
5 . هر گزيده شامل مقدّمه ، متن و نمايه است : مقدّمه، به اختصار، دربردارنده اطّلاعاتى درباره زندگانى پديدآورنده كتاب، جايگاه علمى او و گزارشى از محتواى كتاب و ترسيم جايگاه آن در ميان متون حديثى است . متن، شامل احاديث برگزيده همراه با اِعراب و ترجمه و در صورت نياز ، شرح است . در نمايه ، فهرست موضوعى كاملى در پايان هر مجموعه ارائه مىشود كه با رجوع به آن مىتوان به صورت موضوعى به احاديث دست يافت .
6 . منابع احاديث ، حتّى الامكان، شناسايى شده و در پانوشت هر صفحه آورده شده است ؛ جز در متونى كه از مصادر اصلى به شمار مىآيند .
7 . در گزيدهها ، حتّى الامكان ، ترتيب مطالب رعايت مىشود . در مواردى كه ساختار جديدى در نظر گرفته شود ، در مقدّمه به آن تصريح مىشود .
8 . در انتخاب احاديث ، حتّى الامكان ، معيارهاى ذيل در نظر بوده است :
الف . عموم به آن نيازمند باشند ؛
ب . كوتاه ، گويا و كاربردى باشد؛
ج . ناظر به يكى از مسائل اعتقادى ، عبادى ، اخلاقى ، تربيتى ، اجتماعى ، اقتصادى و . . . باشد ، اميد به زندگى را افزايش دهد و مكارم اخلاقى و اصول انسانى را تقويت كند .
9 . سعى شده است تا در ترجمه احاديث ، نثر معيار رعايت شود .
10 . گزيده هر اثر، محصول كار جمعى است كه زير نظر دبير مجموعه تدوين مىشود . در صفحه حقوق هر گزيده ، همكاران شناسانده مىشوند .
اميد است اين مجموعه بتواند دريچهاى كوچك به جهان پرفروغ سخنان خاندان نور عليهمالسلام باشد و علاقهمندان را با فرهنگ حديثى آشنا سازد.
ياد و سپاسپيشنهاد انتشار اين مجموعه از فاضل دانشور آقاى محمّد اسفنديارى است. در تدوين اين دفتر نيز همواره از نظرهاى سودمند ايشان بهره بردهايم. همچنين در سامان يافتن جلد نخست مجموعه، از لطف دوستان و همكاران فاضلى كه نام آنان را به نشانه سپاس مىآوريم ، برخوردار بودهايم . آقايان : محمّدعلى سلطانى، سيّد محمّدكاظم طباطبايى، قاسم جوادى، على صدرايى خويى و محمّدهادى خالقى، با مطالعه پيش از انتشار ، ما را از نظرهاى سودمندشان بهرهمند ساختند. از همه آنان سپاسگزاريم.
هادى ربّانى
معاون اطلاعرسانى
مركز تحقيقات دار الحديث
مقدّمهمؤلّفابو محمّد ، حسن بن على بن حسين بن شعبه حَرّانى ، مناطق مختلفى از جهان به نام حَرّان معروف است و دانشمندان بسيارى در قرون اوليه اسلام ، منسوب به حرّان بودهاند ، امّا بهخوبى دانسته نيست كه ابن شعبه منسوب به كدام منطقه است . (ر . ك : دائرة المعارف تشيّع ، ج 6 ، ص 204 ؛ لغتنامه دهخدا ، واژه «حرّان» و «حرّانى» ) . كه گاهى به اختصار «ابن شُعبه حرّانى» خوانده مىشود ، معاصر با شيخ صدوق (م 381 ق) و از مفاخر شيعه در سده چهارم هجرى است .
وى از ابو على محمّد بن همّام اِسكافى (م 336 ق) روايت مىكرده و شيخ مفيد ، محمّد بن محمّد بن نعمان بغدادى (م 413 ق) از او روايت كرده است .
نام وى از قرن نهم هجرى به بعد در كتابهاى تاريخ و تراجم آمده است و پيش از اين ، درباره شرح حال و آثار او اطّلاع چندانى در دست نيست . افراد محدودى كه از حرّانى سخن گفتهاند ، جملگى او را به بزرگوارى و فضل و
توثيق ستودهاند و در اعتماد بر كتاب او ، تحف العقول ، هماوازند . براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : مجالس المؤمنين ، ج 1 ، ص 383 ؛ أمل الآمل ، ج 2 ، ص 74 ؛ رياض العلماء و حياض الفضلاء ، ج 1 ، ص 244 ـ 246 ؛ روضات الجنات ، ج 2 ، ص 289 .
از وى در كتابها و منابع كتابشناسى و تراجم نگارى جديد نيز به نيكى ياد شده است . براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : أعيان الشيعة ، ج 5 ، ص 185 ـ 186 ؛ تأسيس الشيعة ، ص 413 ؛ الذريعة إلى تصانيف الشيعة ، ج 3 ، ص 400 ؛ ريحانة الأدب ، ج 8 ، ص 54 ؛ طبقات أعلام الشيعة ، ج 1 ، ص 93 ؛ الكنى و الألقاب ، ج 1 ، ص 329 ؛ معجم المؤلّفين ، ج 3 ، ص 252 .
آثـار وى1 ـ تحف العقول فى ما جاء من الحكم و المواعظ من آل الرسول .
2 ـ التمحيص . التمحيص ، تحقيق : مؤسّسة الإمام مهدى(عج) ، قم : مؤسّسة الإمام مهدى(عج)، 1404 ق . رساله مختصرى است شامل 171 حديث در بيان ابتلائات مؤمن . اين كتاب در برخى از منابع به ابن شعبه حرّانى منسوب شده و در برخى ديگر از آنِ استادش ، محمّد بن همّام اسكافى دانسته شده است . براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : التمحيص ، مقدّمه محمّد باقر ابطحى .
ويژگىهاى كتابتحف العقول يكى از مهمترين و زيباترين متون معارف اسلامى در موضوع آداب و اخلاق و پند و حِكَم منقول از پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهمالسلامو نيز انبياى الهى ، بزرگ حضرت موسى و حضرت عيسى عليهماالسلام است . در اين كتاب ، گزيده هايى از سخنان پيامبر اكرم و امامان معصوم عليهمالسلامتا امام حسن عسكرى عليهالسلام ، در زمينههاى گوناگون اعتقادى ، اجتماعى ، اخلاقى ، فقهى
و . . . گرد آمده است .
مؤلّف ، سخنان معصومان عليهمالسلام را به ترتيب آورده و ذيل عنوان هر يك از ايشان ، ابتدا با خطبه يا كلامى از آن حضرت در موضوع توحيد آغاز مىكند و سپس به مواعظ يا نامههاى وى ، و در آخر به ذكر كلمات قصارى از آن حضرت مىپردازد . وى درباره امام زمان عليهالسلاممىگويد :
هيچ يك از توقيعات حضرت صاحب الزمان و حجّت عصر خود ـ عجّل اللّه فرجه ـ را ، با آنكه در ميان شيعيان آگاه ، متواتر و مورد استفاده است ، ياد نكرديم ؛ زيرا به گونهاى كه مقتضى اين كتاب و چگونگى تأليف آن است ، به دست ما نرسيده است . رهاورد خرد : تحف العقول ، پرويز اتابكى ، ص 511 .
در پايان كتاب ، چهار بخش ديگر نيز به اين ترتيب افزوده شده است : 1 . مناجات خداى عز و جل با حضرت موسى بن عمران ؛ 2 . مناجات خداى عز و جل با حضرت عيسى بن مريم ؛ 3 . مواعظ حضرت عيسى عليهالسلام كه در انجيل و آثار ديگر آمده است ؛ 4 . وصيّت مفضّل بن عمر ، يكى از اصحاب امام صادق عليهالسلام ، به شيعيان .
حرّانى در تأليف اين كتاب براى رعايت كوتهنگارى ، ذكر اسناد احاديث را فرو گذاشته و به ذكر دو نكته در اين باره اكتفا كرده است :
1 . بيشتر احاديث را به گوش خود از استادانش شنيده است .
2 . اين سخنان ، از آن دسته آموزهها و حكمتهايى است كه خود ، گواه درستى خويشاند . همان ، ص 18 .
جايگاه «تحف العقول»تحف العقول از منابع حديثى و فقهى متأخّر مهمّى همچون : بحارالأنوار ، وسائل الشيعة و الحدائق الناضرة به شمار مىآيد و شيخ مرتضى انصارى قدسسره نيز كتاب المكاسب المحرمةى خود را با حديثى از تحف العقول آغاز كرده است . همچنين اين كتاب ، دستْمايه سخنوران بزرگ و خطيبان نامدار دورههاى مختلف است .
عالمان شيعى از تحف العقول با تجليل ياد كرده و آن را اثرى بىنظير دانستهاند . علاّمه مجلسى در اين كتاب مىگويد :
نظم و ترتيب آن ، دلالت بر بلندى مرتبه مؤلّفش مىكند و اكثر مطالب آن ، در مواعظ و اصول ثابت شدهاى است كه در آنها نيازى به ذكر سند نيست . بحارالأنوار ، ج 1 ، ص 29 .
علاّمه امينى قدسسره نيز درباره آن باره مىنويسد :
تحف العقول در دانش و دين و حكمتها و آداب و اخلاق و فرهنگها ، آراستهْ سخنى است كه از ميوههايش گرسنگان ، سير شوند و تشنگان ، بهرهگيرند و خردمند ، بدان انس جويد . . . بارى ! اين سخنان كه از سرچشمه وحىِ فيض بخشِ خاندان عصمت تراوش كرده ، رهاورد خِرد است كه آيتى از فصاحت و بلاغت و استوارى لفظ و معنى و فروتر از كلام آفريدگار و فراتر از گفتارهاى بشر
است . . . بايد بر اين همه ، حُسن انتخاب و بِهْگزينى مؤلّف را ـ كه نشانه خردمندى و دليل قدسيّت و نشان مهارت و كارشناسى او در حديث است ـ افزود . رهاورد خرد (ترجمه تحف العقول ، ص 7 ـ 11 . براى آگاهى بيشتر درباره ويژگىها و جايگاه كتاب ، ر . ك : دائرة المعارف تشيّع ، ج 4 ، ص 169 (مدخل تحف العقول ، نگارش سيّد مهدى حائرى) ؛ تحف العقول ، مقدّمه على اكبر غفّارى ؛ تحف العقول ، مقدّمه پرويز اتابكى ؛ تحف العقول ، مقدمه سيّد محمّد صادق بحرالعلوم .
آنچه به تحف العقول اهمّيت مىبخشد ، متن دقيق وعميق آن است ، به گونهاى كه مىتوان گفت ، متن آشناى كتاب ، ناشناس بودن مؤلّف را جبران كرده است .
كتابشناختتحف العقول تاكنون چندين بار به چاپ رسيده است كه مشخّصات كتابشناختى آنها چنين است :
يك . متن1 . تحف العقول ، تصحيح و تعليق : على اكبر غفّارى ، تهران : كتابفروشى صدوق ، 1376 ق ، 535 ص .
2 . تحف العقول ، مقدّمه : سيّد محمّد صادق بحر العلوم ، نجف : المطبعة الحيدرية ، 1383 ق ، 399 ص . براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : فهرست كتابهاى چاپى عربى ، ص 167 .
3 . تحف العقول ، مقدّمه : محمّد حسين الأعلمى ، بيروت : مؤسّسة الأعلمى ، 385 ص (به ضميمه رساله التمحيص) .
دو . ترجمهاز تحف العقول تاكنون چهار ترجمه به فارسى و يك ترجمه : به انگليسى منتشر شده است :
1 . تحف العقول ، تحقيق و تصحيح : على اكبر غفّارى ، ترجمه : محمّد باقر كمرهاى ، تهران : كتابفروشى اسلاميّه ، 1384 ق ، 556 ص .
2 . تحف العقول ، ترجمه : احمد عطائى جنّتى ، تهران : انتشارات علميه اسلاميه ، 1354 ش ، 624 ص .
3 . رهاورد خرد (ترجمه «تحف العقول») ، ترجمه : پرويز اتابكى ، تهران : نشر و پژوهش فرزان ، 1376 ش ، 540 ص .
4 . تحف العقول ، تصحيح : على اكبر غفارى ، ترجمه : بهزاد جعفرى ، تهران : نشر صدوق ، 1377 ش ، 402 ص .
5 . تحف العقول ، ترجمه به انگليسى : بدر شاهين ، قم : انصاريان ، 1380 ش ، 637 ص .
درباره گزيده حاضرگزيده حاضر بر اساس نسخه تصحيح شده به كوشش استاد على اكبر غفّارى تنظيم يافته است . مشخصات كتابشناختى اين نسخه چنين است: تحفالعقول في ما جاء من الحكم والمواعظ عن آل الرسول، ابن شعبة الحرّانى ، تصحيح : على اكبر غفّارى ، قم : دفتر انتشارات اسلامى ، 1404 ، 516 ص ، چاپ اوّل . از مجموع سخنان پيامبر صلىاللهعليهوآلهوامامان معصوم عليهمالسلام ، جز امام دوازدهم ، و مناجات خداوند با حضرت عيسى و موسى عليهماالسلام و سخنان
حضرت عيسى عليهالسلام ، 350 فقره با معيار مورد اشاره در «درآمد» ، انتخاب شده و بر اساس ساختار متن كتاب ، در پانزده بخش تنظيم يافته است . ترجمه مجموعه نيز اقتباسى است از ترجمه دكتر پرويز اتابكى كه با نام رهاورد خرد به چاپ رسيده اطّلاعات كتابشناختى آن پيش از اين آمد .